Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь у складзе старшынствуючага – Старшыні Канстытуцыйнага Суда Міклашэвіча П.П., намесніка Старшыні Карповіч Н.А., суддзяў Бодак А.М., Бойка Т.С., Варановіча Т.В., Данілюка С.Я., Козыравай Л.Р., Рабцава В.М., Рабцава Л.М., Сяргеевай В.Г., Цікавенкі А.Г.

на падставе часткі першай артыкула 116 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, абзаца другога часткі трэцяй артыкула 22 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб судаўладкаванні і статусе суддзяў, артыкула 98 і часткі першай артыкула 101 Закона Рэспублікі Беларусь «Аб канстытуцыйным судаводстве»

разгледзеў у адкрытым судовым пасяджэнні ў парадку абавязковага папярэдняга кантролю канстытуцыйнасць Закона Рэспублікі Беларусь «Об изменении Кодекса Республики Беларусь об образовании».

Заслухаўшы суддзю-дакладчыка Бодак А.М., прааналізаваўшы палажэнні Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь (далей – Канстытуцыя), Закона Рэспублікі Беларусь «Об изменении Кодекса Республики Беларусь об образовании» і іншых заканадаўчых актаў Рэспублікі Беларусь, Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь устанавіў:

Закон Рэспублікі Беларусь «Об изменении Кодекса Республики Беларусь об образовании» (далей – Закон) прыняты Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 21 снежня 2021 г., адобраны Саветам Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 22 снежня 2021 г. і прадстаўлены Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь на подпіс.

Законам (артыкул 1) уносяцца змяненні ў Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб адукацыі шляхам выкладання яго ў новай рэдакцыі (далей – Кодэкс аб адукацыі). Прыняцце Кодэкса аб адукацыі ў новай рэдакцыі абумоўлена неабходнасцю ўдасканальвання прававога рэгулявання адносін у сферы адукацыі з мэтай павышэння эфектыўнасці функцыянавання сістэмы адукацыі, павышэння якасці і даступнасці адукацыі з улікам тэндэнцый развіцця сучаснай адукацыйнай прасторы, а таксама практыкі прымянення Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб адукацыі.

1. Канстытуцыйны Суд у межах сваіх паўнамоцтваў па ажыццяўленні абавязковага папярэдняга кантролю канстытуцыйнасці законаў праводзіць праверку палажэнняў Закона зыходзячы з вяршэнства і непасрэднага дзеяння норм Канстытуцыі, згодна з якімі:

Рэспубліка Беларусь з’яўляецца сацыяльнай прававой дзяржавай; чалавек, яго правы, свабоды і гарантыі іх рэалізацыі з’яўляюцца найвышэйшай каштоўнасцю і мэтай грамадства і дзяржавы; дзяржава адказная перад грамадзянінам за стварэнне ўмоў для свабоднага і годнага развіцця асобы (частка першая артыкула 1, артыкул 2);

у Рэспубліцы Беларусь устанаўліваецца прынцып вяршэнства права; дзяржава, усе яго органы і службовыя асобы дзейнічаюць у межах Канстытуцыі і прынятых у адпаведнасці з ёю актаў заканадаўства (часткі першая і другая артыкула 7);

дзяржава надае ўсім роўныя правы для ажыццяўлення гаспадарчай і іншай дзейнасці, акрамя забароненай законам, і гарантуе роўную абарону і роўныя ўмовы для развіцця ўсіх форм уласнасці, роўныя магчымасці свабоднага выкарыстання здольнасцей і маёмасці для прадпрымальніцкай і іншай не забароненай законам эканамічнай дзейнасці, рэгулюе эканамічную дзейнасць у інтарэсах чалавека і грамадства (часткі другая, чацвёртая і пятая артыкула 13);

дзяржава гарантуе правы і свабоды грамадзян Беларусі, замацаваныя ў Канстытуцыі, законах і прадугледжаныя міжнароднымі абавязацельствамі дзяржавы (частка трэцяя артыкула 21);

кожны мае права на адукацыю; гарантуюцца даступнасць і бясплатнасць агульнай сярэдняй і прафесіянальна-тэхнічнай адукацыі; сярэдняя спецыяльная і вышэйшая адукацыя даступная для ўсіх у адпаведнасці са здольнасцямі кожнага; кожны можа на конкурснай аснове бясплатна атрымаць адпаведную адукацыю ў дзяржаўных навучальных установах (артыкул 49);

дзяржава абавязана прымаць усе даступныя ёй меры дзеля стварэння ўнутранага і міжнароднага парадку, неабходнага для поўнага ажыццяўлення правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, прадугледжаных Канстытуцыяй (частка першая артыкула 59).

Кіруючыся часткай першай артыкула 54 Закона «О конституционном судопроизводстве», Канстытуцыйны Суд правярае канстытуцыйнасць Закона на яго адпаведнасць Канстытуцыі, міжнародна-прававым актам, ратыфікаваным Рэспублікай Беларусь, па змесце норм, форме, размежаванні кампетэнцыі паміж дзяржаўнымі органамі і парадку прыняцця.

2. Палажэнні Канстытуцыі аб сацыяльнай функцыі дзяржавы (частка першая артыкула 1), аб праве кожнага на адукацыю, аб гарантуемай даступнасці і бясплатнасці агульнай сярэдняй і прафесіянальна-тэхнічнай адукацыі, аб даступнасці сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай адукацыі для ўсіх у адпаведнасці са здольнасцямі кожнага, аб магчымасці кожнага на конкурснай аснове бясплатна атрымаць адпаведную адукацыю ў дзяржаўных навучальных установах (артыкул 49) ва ўзаемасувязі з часткай першай артыкула 59 Канстытуцыі падразумяваюць абавязак дзяржавы прымаць неабходныя меры па стварэнні гарантый і належных умоў рэалізацыі канстытуцыйнага права кожнага на адукацыю.

Згодна з Канстытуцыяй Парламент Рэспублікі Беларусь разглядае і адабрае праекты законаў, у тым ліку аб асноўным змесце і прынцыпах ажыццяўлення правоў, свабод і абавязкаў грамадзян, аб адукацыі (пункт 2 часткі першай артыкула 97, пункт 1 часткі першай артыкула 98). Пры гэтым заканадавец валодае дыскрэцыйнымі паўнамоцтвамі па прававым рэгуляванні грамадскіх адносін у сферы адукацыі, звязаных з вызначэннем сістэмы адукацыі, суб’ектаў адукацыйных адносін, агульных патрабаванняў да адукацыйнага працэсу, правоў і абавязкаў педагагічных работнікаў, іншых работнікаў устаноў адукацыі і навучэнцаў, а таксама іншых адносін у названай сферы, якое адпавядае патрэбнасцям грамадства і сацыяльна-эканамічнаму развіццю краіны.

Канстытуцыйны Суд адзначае, што рэалізацыя канстытуцыйнага права грамадзян на адукацыю стварае ўмовы для свабоднага і заслужанага развіцця асобы шляхам набыцця ведаў, уменняў, навыкаў, кампетэнцый пэўнага аб’ёму і складанасці і служыць асновай для выкарыстання адукацыі на дабро грамадства і дзяржавы.

3. Законам (артыкул 1) у Кодэкс аб адукацыі ўносяцца змяненні, якія датычацца сістэмы адукацыі, у тым ліку форм атрымання адукацыі (глава 3), сістэмы дашкольнай адукацыі і арганізацыі адукацыйнага працэсу пры рэалізацыі адукацыйнай праграмы дашкольнай адукацыі (главы 18 і 19), сістэмы агульнай сярэдняй адукацыі і арганізацыі адукацыйнага працэсу пры рэалізацыі адукацыйных праграм агульнай сярэдняй адукацыі (главы 21 і 22), сістэмы вышэйшай адукацыі, у тым ліку структуры вышэйшай адукацыі (главы 35, 37 і 38), і інш.

У артыкуле 1 Кодэкса аб адукацыі ўдакладняюцца азначэнні дзеючых тэрмінаў (выхаванне, выпускнік, асоба з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, адукацыя, навучэнец, навучанне, ступень адукацыі, узровень асноўнай адукацыі, мэтавая падрыхтоўка спецыялістаў, рабочых, служачых і інш.), уводзяцца новыя тэрміны і іх азначэнні (абітурыент, бакалаўр, магістр, грант на навучанне, канікулярныя водпускі, кампетэнцыі, канфлікт інтарэсаў педагагічнага работніка, карэкцыйна-педагагічная дапамога, карэкцыйныя заняткі і інш.).

Адукацыя вызначаецца як навучанне і выхаванне ў інтарэсах асобы, грамадства і дзяржавы, накіраваныя на інтэлектуальнае, духоўна-духоўнае, творчае, фізічнае і прафесійнае развіццё асобы, задавальненне яе адукацыйных патрэбнасцей і інтарэсаў, а таксама сукупнасць набытых ведаў, уменняў, навыкаў і кампетэнцый пэўнага аб'ёму і складанасці (падпункт 1.18 пункта 1 артыкула 1 Кодэкса аб адукацыі).

Канстытуцыйны Суд адзначае, што ўносімымі Законам змяненнямі на аснове канстытуцыйнага прынцыпу вяршэнства права забяспечваецца ўзгодненае і несупярэчлівае прававое рэгуляванне адносін у сферы адукацыі для больш поўнай рэалізацыі канстытуцыйных палажэнняў аб праве на адукацыю (частка першая артыкула 7, артыкул 49 Канстытуцыі).

Падпунктам 1.39 пункта 1 артыкула 1 Кодэкса аб адукацыі прадугледжваецца, што мэтавая падрыхтоўка спецыялістаў, рабочых, служачых – падрыхтоўка спецыялістаў з вышэйшай, сярэдняй спецыяльнай адукацыяй, рабочых з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй, рабочых (служачых) з прафесіянальна-тэхнічнай адукацыяй за кошт сродкаў рэспубліканскага і (або) мясцовых бюджэтаў у дзённай форме атрымання адукацыі ў мэтах задавальнення кадравых патрэбнасцей арганізацый Рэспублікі Беларусь за кошт персанальнага прыцягнення асоб з ліку грамадзян Рэспублікі Беларусь, пражываючых у Рэспубліцы Беларусь, замежных грамадзян і асоб без грамадзянства, пастаянна пражываючых у Рэспубліцы Беларусь, якія з’яўляюцца выпускнікамі ўстаноў адукацыі Рэспублікі Беларусь, ажыццяўляемая ў адпаведнасці з дагаворам аб мэтавай падрыхтоўцы спецыяліста з вышэйшай адукацыяй, спецыяліста (рабочага) з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй, рабочага (служачага) з прафесіянальна-тэхнічнай адукацыяй.

Па меркаванні Канстытуцыйнага Суда, устанаўліваемае прававое рэгуляванне пашырае сферу прымянення інстытута мэтавай падрыхтоўкі спецыялістаў, рабочых, служачых для арганізацый Рэспублікі Беларусь, мае на мэце рацыянальнае размеркаванне кадраў зыходзячы з патрэбнасцей грамадства і дзяржавы, забяспечвае дадатковыя гарантыі рэалізацыі канстытуцыйнага права на адукацыю і канстытуцыйнага права на працу, сведчыць аб выкананні дзяржавай канстытуцыйнага абавязку прымаць усе даступные ёй меры дзеля стварэння ўнутранага і міжнароднага парадку, неабходнага для поўнага ажыццяўлення правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, прадугледжаных Канстытуцыяй (частка першая артыкула 59 Канстытуцыі).

4. Прынцыпы дзяржаўнай палітыкі ў сферы адукацыі дапаўняюцца новымі прынцыпамі: прынцыпам інклюзіі ў адукацыі, якая забяспечвае роўны доступ да атрымання адукацыі для ўсіх навучэнцаў з улікам разнастайнасці асобых індывідуальных адукацыйных патрэбнасцей і індывідуальных магчымасцей кожнага навучэнца (адоранага, таленавітага, навучэнца, індывідуальныя патрэбнасці якога абумоўлены яго жыццёвай сітуацыяй, станам здароўя, іншымі абставінамі), і прынцыпам абавязковасці агульнай сярэдняй адукацыі (падпункты 1.4 і 1.5 пункта 1 артыкула 2 Кодэкса аб адукацыі).

Прадугледжваемы Кодэксам аб адукацыі прынцып інклюзіі карэспандуе палажэнням артыкула 24 Канвенцыі аб правах інвалідаў, ратыфікаванай Рэспублікай Беларусь 18 кастрычніка 2016 года, згодна з якімі прызнаецца права інвалідаў на адукацыю; дзяржавы абавязваюцца без дыскрымінацыі і на аснове роўнасці магчымасцей забяспечыць інклюзіўную адукацыю на ўсіх узроўнях і навучанне на працягу ўсяго жыцця дадзенай катэгорыі грамадзян.

Устанаўленне ў Кодэксе аб адукацыі прынцыпу абавязковасці агульнай сярэдняй адукацыі, па меркаванні Канстытуцыйнага Суда, з’яўляецца абгрунтаваным і абавязвае грамадзян атрымаць адукацыю на ўзроўні, неабходным для паўнацэннай падрыхтоўкі маладога чалавека да жыцця, працоўнай і грамадскай дзейнасці, самастойнага прыняцця рашэння аб сваёй далейшай дзейнасці, а дзяржава, у сваю чаргу, прызвана забяспечыць якасць агульнай сярэдняй адукацыі і належныя ўмовы для навучання.

Згодна пункту 2 артыкула 3 Кодэкса аб адукацыі грамадзяне Рэспублікі Беларусь незалежна ад полу, расы, узросту, нацыянальнасці, мовы, паходжання, маёмаснага, сацыяльнага і службовага становішча, месца жыхарства, адносін да рэлігіі, перакананняў, прыналежнасці да грамадскіх аб’яднанняў, а таксама ад іншых абставін маюць права на атрыманне ў дзяржаўных установах адукацыі, дзяржаўных арганізацыях, якія рэалізуюць адукацыйныя праграмы навукова-арыентаванай адукацыі, бясплатнай дашкольнай, агульнай сярэдняй, прафесіянальна-тэхнічнай, спецыяльнай адукацыі, дадатковай адукацыі дзяцей і моладзі (акрамя дадатковай адукацыі дзяцей і моладзі, якая атрымліваецца ў дзяржаўных дзіцячых школах мастацтваў), дадатковай адукацыі адораных дзяцей і моладзі, дадатковай адукацыі дарослых, якая атрымліваецца пры асваенні зместу адукацыйнай праграмы павышэння кваліфікацыі кіруючых работнікаў і спецыялістаў, адукацыйнай праграмы павышэння кваліфікацыі рабочых (служачых), а таксама пры асваенні іншых адукацыйных праграм, прадугледжаных дадзеным Кодэксам і іншымі заканадаўчымі актамі, а на конкурснай аснове – бясплатнай сярэдняй спецыяльнай, вышэйшай, навукова-арыентаванай адукацыі, калі адпаведную адукацыю за кошт сродкаў рэспубліканскага і (або) мясцовых бюджэтаў яны атрымліваюць упершыню.

Канстытуцыйны Суд лічыць, што дадаткова замацоўваемымі ў Кодэксе аб адукацыі прынцыпамі дзяржаўнай палітыкі ў сферы адукацыі ва ўзаемасувязі з дзяржаўнай гарантыяй правоў у сферы адукацыі ўдасканальваюцца прававыя механізмы рэалізацыі канстытуцыйнага права кожнага на адукацыю, у тым ліку асоб, якія маюць асаблівыя індывідуальныя адукацыйныя патрэбнасці і індывідуальныя магчымасці, што адпавядае нормам Канстытуцыі аб праве кожнага на адукацыю; гарантаванні даступнасці і бясплатнасці агульнай сярэдняй і прафесіянальна-тэхнічнай адукацыі; даступнасці сярэдняй спецыяльнай і вышэйшай адукацыі для ўсіх у адпаведнасці са здольнасцямі кожнага; магчымасці кожнай на конкурснай аснове бясплатна атрымаць адпаведную адукацыю ў дзяржаўных навучальных установах (артыкул 49); аб роўнасці ўсіх перад законам і іх праве без усякай дыскрымінацыі на роўную абарону правоў і законных інтарэсаў (артыкул 22).

5. Падпунктам 2.2 пункта 2 артыкула 2 Кодэкса аб адукацыі прадугледжваецца, што да асноўных напрамкаў дзяржаўнай палітыкі ў сферы адукацыі адносіцца забеспячэнне права на адукацыю на працягу ўсяго жыцця ў адпаведнасці з патрэбнасцямі асобы, адаптыўнасць сістэмы адукацыі да ўзроўню падрыхтоўкі, асаблівасцей развіцця, здольнасцей і інтарэсаў чалавека.

Забеспячэнне ўсёахопнай (інклюзіўнай) і справядлівай якаснай адукацыі і заахвочванне магчымасці навучання на працягу ўсяго жыцця для ўсіх замацаваны Арганізацыяй Аб’яднаных Нацый у якасці адной з мэт устойлівага развіцця (Мэта 4 Парадку дня ў галіне ўстойлівага развіцця на перыяд да 2030 года; пункт 10 Ўнчхонскай дэкларацыі «Адукацыя 2030: забеспячэнне ўсеагульнай інклюзіўнай і справядлівай якаснай адукацыі і навучання на працягу ўсяго жыцця» 2015 года).

Канстытуцыйны Суд адзначае, што ўстанаўліваемае прававое рэгуляванне аб забеспячэнні права кожнага на адукацыю на працягу ўсяго жыцця спрыяе пастаяннаму развіццю чалавечага патэнцыялу, удасканальванню ведаў, навыкаў і кампетэнцый асобы на аснове бесперапыннай адукацыі, што адпавядае нормам Канстытуцыі, згодна з якімі дзяржава адказная перад грамадзянінам за стварэнне ўмоў для свабоднага і годнага развіцця асобы (частка другая артыкула 2); кожны мае права на адукацыю (частка першая артыкула 49); дзяржава гарантуе правы і свабоды грамадзян Беларусі, замацаваныя ў Канстытуцыі, законах і прадугледжаныя міжнароднымі абавязацельствамі дзяржавы (частка трэцяя артыкула 21).

6. У шэрагу палажэнняў Кодэкса аб адукацыі рэгламентуюцца пытанні прымянення і выкарыстання ў адукацыйных і звязаных з імі дачыненнях сучасных тэхналогій, у тым ліку інфармацыйна-камунікацыйных (артыкулы 1, 5, 15, 16 і інш.).

Так, у Кодэксе аб адукацыі прадугледжваецца магчымасць рэалізацыі адукацыйных праграм праз сеткавую форму ўзаемадзеяння паміж установай адукацыі, арганізацыяй, якая рэалізуе адукацыйныя праграмы навукова-арыентаванай адукацыі, іншай арганізацыяй, індывідуальным прадпрымальнікам, ажыццяўляючымі адукацыйную дзейнасць, і арганізацыяй, якая бярэ ўдзел у рэалізацыі адукацыйнай праграмы праз сеткавую форму ўзаемадзеяння, што дазваляе выкарыстоўваць рэсурсы гэтай арганізацыі, неабходныя для арганізацыі адукацыйнага працэсу ў адпаведнасці з навучальна-праграмнай дакументацыяй адукацыйнай праграмы ў мэтах асваення яе зместу навучэнцамі (пункт 1 артыкула 1, пункт 1 артыкула 5, пункт 12 артыкула 15 і інш.).

Пры гэтым вызначаецца, што рэалізацыя адукацыйнай праграмы праз сеткавую форму ўзаемадзеяння ажыццяўляецца на падставе дагавора аб сеткавай форме ўзаемадзеяння; парадак і ўмовы такой рэалізацыі адукацыйных праграм, фінансавання расходаў удзельнічаючых у ёй арганізацый у выпадках, не прадугледжаных Кодэксам аб адукацыі, іншыя аспекты рэалізацыі адукацыйных праграм праз сеткавую форму ўзаемадзеяння ўстанаўліваюцца Палажэннем аб сеткавай форме ўзаемадзеяння пры рэалізацыі адукацыйных праграм, якое зацвярджаецца Урадам Рэспублікі Беларусь (пункт 12 артыкула 15 Кодэкса аб адукацыі).

Пунктамі 1, 4, 7, 8 артыкула 16 і іншымі нормамі Кодэкса аб адукацыі замацоўваецца магчымасць атрымання адукацыі ў дыстанцыйнай форме, якая вызначаецца як навучанне і выхаванне, што  прадугледжваюць пераважна самастойнае асваенне зместу адукацыйнай праграмы навучэнцам і ўзаемадзеянне навучэнца і педагагічных работнікаў на аснове выкарыстання дыстанцыйных адукацыйных тэхналогій, пад якімі разумеюцца адукацыйныя тэхналогіі, што рэалізуюцца ў асноўным з прымяненнем інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій пры апасродкаваным (на адлегласці) узаемадзеянні навучэнцаў і педагагічных работнікаў.

У Дакладзе Спецыяльнага дакладчыка ААН па пытанні аб праве на адукацыю (2016) адзначана, што пры выкарыстанні інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій важна забяспечыць выкананне ўласцівых праву на адукацыю прынцыпаў і норм (пункт 44); указана на неабходнасць у абавязковым парадку ўлічваць адмоўны ўплыў інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій на якасць навучання, а таксама на місію ўніверсітэтаў як цэнтраў ведаў (пункт 63).

У Пасланні Канстытуцыйнага Суда Рэспублікі Беларусь Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь і палатам Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь «Аб стане канстытуцыйнай законнасці ў Рэспубліцы Беларусь у 2020 годзе» (рашэнне ад 11 сакавіка 2021 г. № Р-1256/2021) Канстытуцыйным Судом звернута ўвага заканадаўца на тое, што канстытуцыяналізацыя фарміруемай інфармацыйна-лічбавай прасторы патрабуе дактрынальнага асэнсавання і эфектыўнага заканадаўчага рэгулявання; пры гэтым у новых умовах лічбавай рэальнасці сістэма права павінна гарантаваць бяспеку рэалізацыі прааоў і свабод чалавека, стабільнасць і дынамізм у канстытуцыйным развіцці, захаванне і ўмацаванне нацыянальных фундаментальных каштоўнасцей беларускага грамадства і дзяржавы.

Канстытуцыйны Суд адзначае, што ўстанаўліваемым прававым рэгуляваннем пашыраюцца магчымасці выкарыстання сучасных тэхналогій, у тым ліку інфармацыйна-камунікацыйных, у адукацыйным працэсе для забеспячэння роўнага доступу да адукацыі для ўсіх, задавальнення патрэбнасцей чалавека ў атрыманні адукацыі на працягу ўсяго жыцця, што сведчыць аб развіцці прававых механізмаў забеспячэння даступнасці адукацыі, яе мабільнасці, тэхналагічнасці, балансу публічных і прыватных інтарэсаў і ўзгодненасці з палажэннямі часткі пятай артыкула 13, часткі першай артыкула 34, часткі першай артыкула 59 Канстытуцыі.

Пры гэтым Канстытуцыйны Суд звяртае ўвагу правапрымяняльнікаў, што пры рэалізацыі норм Кодэкса аб адукацыі, якія прадугледжваюць выкарыстанне дыстанцыйных адукацыйных тэхналогій, неабходна зыходзіць з таго, што ва ўмовах адсутнасці непасрэднага ўзаемадзеяння навучэнцаў і педагагічных работнікаў і пераважна самастойнага асваення зместу адукацыйнай праграмы навучэнцам належыць забяспечыць канстытуцыйнае права грамадзян на адукацыю ва ўзаемасувязі з прынцыпам якасці адукацыі, у выніку рэалізацыі якога задавальняюцца запыты асобы ў адукацыі, а таксама патрэбнасці грамадства і дзяржавы ў падрыхтоўцы кваліфікаваных кадраў.

7. У Кодэксе аб адукацыі ўдакладняюцца нормы аб прававым статусе педагагічнага работніка, у тым ліку пашыраецца пералік асоб, якія адносяцца да педагагічных работнікаў (за кошт уключэння ў яго асоб, якія аказваюць карэкцыйна-педагагічную дапамогу); пералік падстаў для ажыццяўлення педагагічнай дзейнасці дапаўняецца кантрактам аб праходжанні ваеннай службы (службы); удакладняецца пералік пасад педагагічных работнікаў, якія адносяцца да прафесарска-выкладчыцкага складу, а таксама асобныя пасады педагагічных работнікаў, якія замяшчаюцца па конкурсе (артыкул 50).

Кодэксам аб адукацыі, нароўні з раней устаноўленымі патрабаваннямі, якія прад'яўляюцца да педагагічных работнікаў, і абавязкамі педагагічных работнікаў, прадугледжваюцца дадатковыя патрабаванні: педагагічную дзейнасць не могуць ажыццяўляць асобы, якія маюць медыцынскія проціпаказанні да ажыццяўлення педагагічнай дзейнасці (падпункт 2.5 пункта 2 артыкула 51); педагагічныя работнікі не маюць права аказваць платныя кансультатыўныя паслугі па асобных навучальных прадметах, модулях, навучальных дысцыплінах, адукацыйных галінах, тэмах, у тым ліку дапамогу ў падрыхтоўцы да ўступных іспытаў (рэпетытарства), навучэнцам, калі гэта прыводзіць да канфлікту інтарэсаў педагагічнага работніка (пункт 3 артыкула 53).

Фармулюючы прававыя пазіцыі ў рашэннях (ад 23 снежня 2011 г. № Р-659/2011, ад 5 ліпеня 2013 г. № Р-840/2013, ад 10 ліпеня 2019 г. №
Р-1188/2019 і інш.) аб адрозненнях прававога рэгулявання грамадскіх адносін пры рэалізацыі права на працу, Канстытуцыйны Суд прыйшоў да вываду аб тым, што канстытуцыйны прынцып роўнасці, які гарантуе абарону ад усіх форм дыскрымінацыі, не перашкаджае заканадаўцу пры ажыццяўленні спецыяльнага прававога рэгулявання працы ўстанаўліваць адрозненні, выключэнні, перавагі ў прававым статусе асоб, якія належаць да розных па ўмовах і родзе дзейнасці катэгорый, калі яны аб’ектыўна апраўданыя, абгрунтаваныя і адпавядаюць канстытуцыйна значным мэтам.

Выкладзеныя раней прававыя пазіцыі Канстытуцыйны Суд улічвае пры праверцы канстытуцыйнасці палажэнняў Кодэкса аб адукацыі, якімі ўстанаўліваюцца патрабаванні, што прад’яўляюцца да педагагічных работнікаў, і абавязкі педагагічных работнікаў.

Канстытуцыйны Суд мяркуе, што замацаванне ў Кодэксе аб адукацыі спецыяльных патрабаванняў да ажыццяўлення педагагічнай дзейнасці абгрунтавана і накіравана на павышэнне якасці адукацыйнай дзейнасці, аб'ектыўнасці і непрадузятасці педагагічных работнікаў пры ажыццяўленні імі сваёй дзейнасці, служыць мэце забеспячэння доступу да педагагічнай дзейнасці асоб, якія маюць высокі ўзровень прафесійнай падрыхтоўкі, нясуць адказнасць за навучанне і выхаванне, якое забяспечвае паўнацэннае духоўнае, духоўнае і фізічнае развіццё навучэнца, і адпавядае  палажэнням пункта 2 часткі першай артыкула 97 і пункта 1 часткі першай артыкула 98 Канстытуцыі.

8. У пункце 3 артыкула 36 Кодэкса аб адукацыі раскрываецца змест тэрміна «падтрымка выпускнікоў», якая заключаецца ў прадастаўленні асобным выпускнікам месца працы шляхам размеркавання, працаўладкавання ў лік брані, накіраванні на працу, а таксама звязаных з гэтым гарантый і кампенсацый, прадугледжаных артыкулам 48 гэтага Кодэкса. Названыя палажэнні знаходзяць развіццё ў артыкулах 72 «Размеркаванне выпускнікоў», 73 «Працаўладкаванне ў лік брані», 74 «Пераразмеркаванне выпускнікоў, маладых спецыялістаў, маладых рабочых (служачых)», 75 «Накіраванне на працу выпускнікоў» і иншых артыкулах Кодэкса аб адукацыі.

Артыкулам 73 Кодэкса аб адукацыі ўводзіцца працэдура, што ўстанаўлівае дадатковыя гарантыі працаўладкавання выпускнікоў, якія адносяцца да катэгорый асоб з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, дзяцей-сірот і дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоў, а таксама асоб з ліку дзяцей-сірот і дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоў, якія атрымалі прафесіянальна-тэхнічную, сярэднюю спецыяльную, вышэйшую адукацыю, якім не можа быць прадастаўлена месца працы ў ходзе размеркавання, што заключаецца ў вызначэнні месца працы такіх выпускнікоў і ажыццяўляецца дзяржаўнымі ўстановамі адукацыі на працоўныя месцы, якія вызначаюцца наймальнікам мясцовымі выканаўчымі і распарадчымі органамі; за выпускнікамі, працаўладкаванымі ў лік брані, на працягу тэрміну абавязковай працы замацоўваецца статус маладых спецыялістаў або маладых рабочых (служачых).

У артыкуле 76 Кодэкса аб адукацыі вызначаюцца падставы для перанакіравання на працу выпускнікоў, маладых спецыялістаў, маладых рабочых (служачых). Так, асобна для кожнай катэгорыі асоб, названых у дадзеным артыкуле, вызначаны выпадкі, пры якіх установы адукацыі, арганізацыі, што рэалізуюць адукацыйныя праграмы навукова-арыентаванай адукацыі, ажыццяўляюць іх перанакіраванне на работу ў адпаведнасці з атрыманай спецыяльнасцю, прысвоенай кваліфікацыяй і (або) ступенню. Кампетэнцыяй па ўстанаўленні парадку перанакіравання на працу выпускнікоў, маладых спецыялістаў, маладых рабочых (служачых) у частцы, не ўрэгуляванай Кодэксам аб адукацыі, надзелены Урад Рэспублікі Беларусь, калі іншае не ўстаноўлена Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь.

Ацэньваючы прыведзеныя нормы Кодэкса аб адукацыі, Канстытуцыйны Суд лічыць, што яны адпавядаюць палажэнням Канстытуцыі, якія вызначаюць сацыяльны характар дзяржавы (частка першая артыкула 1), устанаўліваюць, што забеспячэнне правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь з’яўляецца найвышэйшай мэтай дзяржавы (частка першая артыкула 21), дзяржаўныя органы, службовыя і іншыя асобы, якім даверана выкананне дзяржаўных функцый, абавязаны ў межах сваёй кампетэнцыі прымаць неабходныя меры для ажыццяўлення і абароны правоў і свабод асобы (частка другая артыкула 59).

Пры гэтым Канстытуцыйны Суд адзначае, што заканадаўцам ўлічана прававая пазіцыя, выкладзеная ў рашэнні Канстытуцыйнага Суда ад 30 снежня 2010 г. «Аб адпаведнасці Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб адукацыі», сутнасць якой заключаецца ў тым, што паколькі падставы для далейшага накіравання на працу датычацца правоў і абавязкаў грамадзян, то яны павінны ўстанаўліваецца ў Кодэксе аб адукацыі.

9. Палажэннямі шэрагу артыкулаў Кодэкса аб адукацыі ўдасканальваецца прававое рэгуляванне адукацыйнага працэсу на ўсіх узроўнях адукацыі.

Так, Кодэксам аб адукацыі прадугледжваецца аптымізацыя відаў устаноў дашкольнай адукацыі (выключаюцца такія самастойныя віды, як яслі, яслі-сад, санаторны яслі-сад), устаноў агульнай сярэдняй адукацыі (выключаюцца такія віды, як вячэрняя школа, гімназія-інтэрнат, міжшкольны вучэбна-вытворчы камбінат працоўнага навучання і прафесійнай арыентацыі, міжшкольны цэнтр дапрызыўнай падрыхтоўкі, навучальна-педагагічны комплекс з захаваннем такіх відаў, як гімназія – каледж мастацтваў, вучылішча алімпійскага рэзерву агульнай сярэдняй адукацыі), устаноў вышэйшай адукацыі (выключаецца такі від, як вышэйшы каледж, а таксама ўказанні «класічны» і «профільны» у адносінах да ўніверсітэта) (пункт 2 артыкула 137, пункт 2 артыкула 148, пункт 2 артыкула 203 і інш.).

Кодэксам аб адукацыі вызначаецца, што на ўзроўні дашкольнай адукацыі заснавальнік установы адукацыі, іншай арганізацыі, што ажыццяўляе адукацыйную дзейнасць, якія рэалізуюць адукацыйную праграму дашкольнай адукацыі, індывідуальны прадпрымальнік, які ажыццяўляе адукацыйную дзейнасць, рэалізуе адукацыйную праграму дашкольнай адукацыі, могуць устанаўліваць іншую, чым прадугледжаная Кодэксам аб адукацыі (пункт 7 артыкула 139), напаўняльнасць груп пры наяўнасці аб'ектыўных абставін, выкананні санітарна-эпідэміялагічных патрабаванняў у частцы ўмоў размяшчэння і рэжыму адукацыйнага працэсу, у тым ліку норм плошчы на аднаго выхаванца ва ўсіх памяшканнях са знаходжаннем выхаванцаў. Замацоўваецца таксама палажэнне аб магчымасці фінансавання за кошт мясцовых бюджэтаў расходаў прыватных устаноў адукацыі, якія рэалізуюць адукацыйную праграму дашкольнай адукацыі, адукацыйную праграму спецыяльнай адукацыі на ўзроўні дашкольнай адукацыі, адукацыйную праграму спецыяльнай адукацыі на ўзроўні дашкольнай адукацыі для асоб з інтэлектуальнай недастатковасцю (пункт 4 артыкула 129 Кодэкса аб адукацыі) і інш.

У Кодэксе аб адукацыі ўстанаўліваецца магчымасць: рэалізацыі адукацыйнай праграмы дашкольнай адукацыі ў пачатковых, базавых і сярэдніх школах; прыёму (залічэння) па заяве аднаго з законных прадстаўнікоў у I клас асобы, якой шэсць гадоў спаўняецца ў бягучым каляндарным годзе, пры наяўнасці рашэння педагагічнага савета; спалучэнні навучальных заняткаў на хаце і ва ўстанове адукацыі, якая арганізавала навучанне і выхаванне на хаце навучэнца, які асвойвае змест адпаведнай адукацыйнай праграмы агульнай сярэдняй адукацыі на хаце; навучанні і выхаванні навучэнцаў, якія асвойваюць змест адукацыйнай праграмы базавай адукацыі, адукацыйнай праграмы сярэдняй адукацыі і ўтрымліваюцца пад вартай у следчым ізалятары (пункты 3–5 артыкула 148, пункт 1 артыкула 150, пункт 3 артыкула 151, пункт 2 артыкула 152, артыкул 157) і інш.

Кодэксам аб адукацыі прадугледжваюцца наступныя віды вышэйшай адукацыі: агульная вышэйшая адукацыя пры рэалізацыі адукацыйнай праграмы бакалаўрыяту, накіраваная на падрыхтоўку спецыялістаў з прысваеннем кваліфікацыі і ступені «Бакалаўр»; паглыбленая вышэйшая адукацыя пры рэалізацыі адукацыйнай праграмы магістратуры, накіраваная на падрыхтоўку спецыялістаў з прысваеннем ступені «Магістр»; спецыяльная вышэйшая адукацыя пры рэалізацыі бесперапыннай адукацыйнай праграмы вышэйшай адукацыі, накіраваная на падрыхтоўку спецыялістаў з прысваеннем кваліфікацыі і ступені «Магістр» (артыкулы 198–213). Палажэннямі артыкулаў 214–223 Кодэкса аб адукацыі ўстанаўліваецца навукова-арыентаваная адукацыя як узровень асноўнай адукацыі, накіраваны на развіццё асобы аспіранта, ад'юнкта, дактаранта, суіскальніка, рэалізацыю іх інтэлектуальнага і творчага патэнцыялу, фарміраванне ў іх кампетэнцый, неабходных для арганізацыі і правядзення навуковых даследаванняў, ажыццяўлення прафесійнай дзейнасці, у тым ліку завяршаемы прысваеннем кваліфікацыі «Даследчык».

Ацэньваючы канстытуцыйнасць прыведзеных вышэй норм Кодэкса аб адукацыі, Канстытуцыйны Суд лічыць, што пры вызначэнні відаў устаноў адукацыі, сістэмы адукацыі, патрабаванняў да арганізацыі адукацыйнага працэсу заканадавец грунтаваўся на гуманістычным характары адукацыі, інтэграцыі ў сусветную адукацыйную прастору пры захаванні і развіцці традыцый нацыянальнай сістэмы адукацыі і дзейнічаў у межах сваіх дыскрэцыйных паўнамоцтваў (пункт 2 часткі першай артыкула 97, пункт 1 часткі першай артыкула 98 Канстытуцыі). Пры гэтым Канстытуцыйны Суд адзначае, што дадзенымі нормамі Кодэкса ўдасканальваюцца прававыя механізмы рэалізацыі прынцыпу сацыяльнай справядлівасці пры атрыманні адукацыі, павышэння даступнасці адукацыі для найбольш слабых у сацыяльным плане катэгорый грамадзян, што адпавядае палажэнням Канстытуцыі аб сацыяльным характары дзяржавы (частка першая артыкула 1), абавязку дзяржавы прымаць усе даступныя ёй меры дзеля стварэння ўнутранага і міжнароднага парадку, неабходнага для поўнага ажыццяўлення правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, прадугледжаных Канстытуцыяй (частка першая артыкула 59).

10. Кодэксам аб адукацыі ўстанаўліваецца новы від дадатковай адукацыі – дадатковая адукацыя адораных дзяцей і моладзі; вызначаюцца сістэма дадзенага віду дадатковай адукацыі, парадак дзейнасці ўстановы дадатковай адукацыі адораных дзяцей і моладзі, агульныя патрабаванні да арганізацыі адукацыйнага працэсу пры рэалізацыі адукацыйнай праграмы дадатковай адукацыі адораных дзяцей і моладзі, навукова-метадычнае забеспячэнне дадзенага віду дадатковай адукацыі (раздзел XIV). Згодна Кодэксам аб адукацыі названы від дадатковай адукацыі накіраваны на выяўленне і развіццё ў навучэнцаў здольнасцей да навукова-даследчай і вынаходніцкай дзейнасці; установай дадатковай адукацыі адораных дзяцей і моладзі з’'яўляецца дзіцячы тэхнапарк (пункт 1 артыкула 236, пункт 2 артыкула 240).

Правяраючы канстытуцыйнасць указаных норм Кодэкса аб адукацыі, Канстытуцыйны Суд адзначае, што ўстанаўленне дадатковай адукацыі адораных дзяцей і моладзі адпавядае палажэнням Канстытуцыі аб гарантаванні дзяржавай права моладзі на яе духоўнае, маральнае і фізічнае развіццё (частка шостая артыкула 32), аб садзейнічанні дзяржавы развіццю культуры, навуковых і тэхнічных даследаванняў на дабро агульных інтарэсаў (частка чацвёртая артыкула 51).

Такім чынам, зыходзячы з выяўленага канстытуцыйна-прававога сэнсу норм Закона Канстытуцыйны Суд мяркуе, што ўстанаўліваемым прававым рэгуляваннем забяспечваюцца ўзмацненне прававых гарантый рэалізацыі канстытуцыйнага права кожнага на адукацыю, павышэнне якасці і даступнасці адукацыі, стварэнне неабходных умоў для свабоднага і годнага развіцця асобы на працягу ўсяго жыцця з улікам тэндэнцый развіцця сучаснай адукацыйнай прасторы, якія ўключаюць выкарыстанне інфармацыйна-камунікацыйных тэхналогій, што адпавядае прынцыпам і нормам Канстытуцыі.

На падставе выкладзенага Канстытуцыйны Суд лічыць, што Закон па змесце норм, форме акта, размежаванні кампетэнцыі паміж дзяржаўнымі органамі і парадку прыняцця адпавядае Канстытуцыі.

Кіруючыся часткамі першай, сёмай артыкула 116 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, часткай другой артыкула 24 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб судаўладкаванні і статусе суддзяў, артыкуламі 103–105 Закона Рэспублікі Беларусь «О конституционном судопроизводстве», Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь 

ВЫРАШЫЎ: 

1. Прызнаць Закон Рэспублікі Беларусь «Об изменении Кодекса Республики Беларусь об образовании» адпаведным Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.

2. Рашэнне ўступае ў сілу з дня прыняцця.

3. Апублікаваць рашэнне ў адпаведнасці з заканадаўчымі актамі. 

Старшынствуючы –
Старшыня Канстытуцыйнага Суда
Рэспублікі Беларусь                                                                                                                 П.П.Міклашэвіч