Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь у складзе старшынствуючага – намесніка Старшыні Канстытуцыйнага Суда Сяргеевай В.Г., суддзяў Бойка Т.С., Варановіча Т.В., Данілюка С.Я., Ізоткі У.П., Карповіч Н.А., Козыравай Л.Р., Падгрушы В.В., Рабцава Л.М., Цікавенкі А.Г., Чыгрынава С.П.

на падставе часткі першай артыкула 116 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, абзаца другога часткі трэцяй артыкула 22 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб судаўладкаванні і статусе суддзяў, артыкула 98 і часткі першай артыкула 101 Закона Рэспублікі Беларусь «О конституционном судопроизводстве»

разгледзеў у адкрытым судовым пасяджэнні ў парадку абавязковага папярэдняга кантролю канстытуцыйнасць Закона Рэспублікі Беларусь «Об альтернативной службе».

Заслухаўшы суддзю-дакладчыка Варановіча Т.В., прааналізаваўшы палажэнні Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь (далей – Канстытуцыя), Закона Рэспублікі Беларусь «Об альтернативной службе» і іншых заканадаўчых актаў Рэспублікі Беларусь, Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь устанавіў:

Закон Рэспублікі Беларусь «Об альтернативной службе» (далей – Закон) прыняты Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 13 мая 2015 г., адобраны Саветам Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 20 мая 2015 г. і прадстаўлены Прэзідэнту Рэспублікі Беларусь на подпіс.

Пры праверцы канстытуцыйнасці Закона Канстытуцыйны Суд зыходзіць з наступнага.

1. Згодна з Канстытуцыяй у Рэспубліцы Беларусь устанаўліваецца прынцып вяршэнства права; дзяржава, усе яе органы і службовыя асобы дзейнічаюць у межах Канстытуцыі і прынятых у адпаведнасці з ёю актаў заканадаўства (часткі першая і другая артыкула 7); Канстытуцыя валодае найвышэйшай юрыдычнай сілай; законы, дэкрэты, указы і іншыя акты дзяржаўных органаў выдаюцца на падставе і ў адпаведнасці з Канстытуцыяй (частка першая артыкула 137).

Артыкулам 57 Канстытуцыі замацаваны палажэнні аб тым, што абарона Рэспублікі Беларусь – абавязак і свяшчэнны доўг грамадзяніна Рэспублікі Беларусь; парадак праходжання вайсковай службы, падставы і ўмовы вызвалення ад вайсковай службы ці замена яе альтэрнатыўнай вызначаюцца законам.

У рашэнні Канстытуцыйнага Суда ад 26 мая 2000 г. «О некоторых вопросах реализации статьи 57 Конституции Республики Беларусь» указана на неабходнасць забеспячэння права грамадзян Рэспублікі Беларусь на замену, у прыватнасці па рэлігійных перакананнях, вайсковай службы альтэрнатыўнай шляхам устанаўлення дзейснага механізма рэалізацыі гэтага права.

Канстытуцыйны Суд адзначае, што мэтай прыняцця Закона з’яўляецца ўстараненне прабелу ў канстытуцыйна-прававым рэгуляванні грамадскіх адносін, звязаных з рэалізацыяй канстытуцыйнага права грамадзян на праходжанне альтэрнатыўнай службы.

2. У адпаведнасці з Канстытуцыяй чалавек, яго правы, свабоды і гарантыі іх рэалізацыі з’яўляюцца найвышэйшай каштоўнасцю і мэтай грамадства і дзяржавы (частка першая артыкула 2); Рэспубліка Беларусь прызнае прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнароднага права і забяспечвае адпаведнасць ім заканадаўства (частка першая артыкула 8); забеспячэнне правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь з’яўляецца найвышэйшай мэтай дзяржавы (частка першая артыкула 21); дзяржава абавязана прымаць усе даступныя ёй меры для стварэння ўнутранага і міжнароднага парадку, неабходнага для поўнага ажыццяўлення правоў і свабод грамадзян Рэспублікі Беларусь, прадугледжаных Канстытуцыяй (частка першая артыкула 59).

Артыкулам 31 Канстытуцыі ўстаноўлена права кожнага самастойна вызначаць свае адносіны да рэлігіі, асабіста або сумесна з іншымі вызнаваць любую рэлігію або не вызнаваць ніякай, выказваць і распаўсюджваць перакананні, звязаныя з адносінамі да рэлігіі, удзельнічаць у адпраўленні рэлігійных культаў, рытуалаў, абрадаў, не забароненых законам.

У артыкуле 18 Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека замацавана права кожнага чалавека на свабоду думкі, сумлення і рэлігіі, якое ўключае свабоду мяняць сваю рэлігію або перакананні і свабоду вызнаваць сваю рэлігію або перакананні як асабіста, так і сумесна з іншымі, публічным або прыватным парадкам у навучанні, богаслужэнні і выкананні рэлігійных і рытуальных абрадаў.

Згодна з пунктамі 2 і 3 артыкула 18 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах ніхто не павінен падвяргацца прымусу, які прыніжае яго свабоду мець або прымаць рэлігію або перакананні па сваім выбары; свабода вызнаваць рэлігію або перакананні падлягае толькі абмежаванням, устаноўленым законам і неабходным для аховы грамадскай бяспекі, парадку, здароўя і маралі, таксама як і асноўных правоў і свабод іншых асоб.

Зыходзячы з указаных палажэнняў Канстытуцыі і міжнародных прававых актаў ва ўзаемасувязі з артыкулам 57 Канстытуцыі, альтэрнатыўная служба вызначаецца Законам як грамадска-карысная дзейнасць, ажыццяўленне якой ускладаецца на грамадзян Рэспублікі Беларусь замест вайсковай службы і якая не звязана са службай ва Узброеных Сілах Рэспублікі Беларусь, іншых войсках і вайсковых фарміраваннях Рэспублікі Беларусь (артыкул 1). Законам устанаўліваюцца таксама сферы, у якіх грамадзяне праходзяць альтэрнатыўную службу, а іменна: у арганізацыях аховы здароўя, сацыяльнай сферы, жыллёва-камунальнай, сельскай і лясной гаспадаркі, у арганізацыях, якія займаюцца добраўпарадкаваннем тэрыторый, будаўніцтвам і рамонтам дарог і чыгуначных пуцей (частка першая артыкула 4).

Такім чынам, вызначэнне ў Законе альтэрнатыўнай службы як грамадска-карыснай дзейнасці ў вышэйназваных сферах грамадскага жыцця сведчыць аб яе сацыяльным характары.

3. Законам прадугледжваецца, што на альтэрнатыўную службу могуць быць накіраваны грамадзяне, якія падлягаюць прызыву на тэрміновую ваенную службу, службу ў рэзерве, годныя па стане здароўя і фізічным развіцці да праходжання тэрміновай ваеннай службы, службы ў рэзерве, якія асабіста заявілі аб тым, што прыняцце ваеннай прысягі, нашэнне, прымяненне зброі або непасрэдны ўдзел у вырабе і абслугоўванні зброі, боепрыпасаў і баявой тэхнікі супярэчаць іх рэлігійным перакананням у той меры, у якой становіцца немагчымым праходжанне вайсковай службы (частка першая артыкула 3). Акрамя таго, устанаўліваецца, што пры наяўнасці ўказаных падстаў грамадзянін, які падлягае прызыву на тэрміновую ваенную службу, службу ў рэзерве, можа не пазней дзесяці каляндарных дзён да заканчэння мерапрыемстваў па прызыву на тэрміновую ваенную службу, службу ў рэзерве звярнуцца з пісьмовай заявай у раённую (гарадскую) прызыўную камісію па месцы жыхарства; у заяве павінны быць выкладзены прычыны, што прымусілі грамадзяніна заявіць аб замене вайсковай службы на альтэрнатыўную службу; да заявы дадаецца аўтабіяграфія грамадзяніна; грамадзянін мае права прадстаўляць іншыя матэрыялы, якія могуць служыць пацвярджэннем інфармацыі, выкладзенай у заяве (часткі першая – трэцяя артыкула 15 Закона).

Ацэньваючы канстытуцыйнасць дадзеных палажэнняў Закона, Канстытуцыйны Суд лічыць, што абавязак грамадзяніна, які падлягае прызыву на тэрміновую ваенную службу, службу ў рэзерве, асабіста абгрунтаваць глыбіню рэлігійных перакананняў у той меры, у якой становіцца немагчымым праходжанне вайсковай службы, не можа разглядацца як супярэчны артыкулу 31 Канстытуцыі, паколькі ён першапачаткова абумоўлены заяўленым самім грамадзянінам жаданнем замест вайсковай службы праходзіць альтэрнатыўную.

Канстытуцыйны Суд адзначае таксама, што прыняцце рашэння аб замене вайсковай службы на альтэрнатыўную (частка пятая артыкула 16 Закона) залежыць ад глыбіні рэлігійных перакананняў грамадзяніна, якая робіць немагчымым праходжанне ім вайсковай службы. Заканадавец не звязвае права на замену вайсковай службы на альтэрнатыўную толькі з фактам знаходжання ў рэлігійнай арганізацыі або іншымі, у прыватнасці пацыфісцкімі, перакананнямі.

Пры гэтым Канстытуцыйны Суд звяртае ўвагу на прававую пазіцыю Еўрапейскага Суда па правах чалавека, выкладзеную ў Пастанове ад 7 ліпеня 2011 г. па справе «Баятян (Bayatan) против Армении», у якой указана, што толькі непрызнанне ваеннай службы, матываванае сур’ёзным і непераадольным канфліктам паміж абавязкам служыць у арміі і перакананнямі асобы або глыбока і шчыра вызнаваемымі рэлігійнымі ці іншымі перакананнямі, складае перакананне або погляд, якія з’яўляюцца дастаткова сур’ёзнымі, звязнымі і значнымі для выкарыстання гарантый артыкула 9 «Свобода мысли, совести и религии» Канвенцыі аб абароне правоў чалавека і асноўных свабод.

4. У адпаведнасці з Канстытуцыяй дзяржава гарантуе правы і свабоды грамадзян Беларусі, замацаваныя ў Канстытуцыі, законах і прадугледжаныя міжнароднымі абавязацельствамі дзяржавы (частка трэцяя артыкула 21).

Артыкулам 60 Канстытуцыі кожнаму гарантуецца абарона яго правоў і свабод кампетэнтным, незалежным і непрадузятым судом у вызначаныя законам тэрміны.

Згодна з артыкулам 8 Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека кожны чалавек мае права на эфектыўнае аднаўленне ў правах кампетэнтнымі нацыянальнымі судамі ў выпадках парушэння яго асноўных правоў, прадастаўленых яму канстытуцыяй або законам.

У пункце 3 артыкула 2 Міжнароднага пакта аб грамадзянскіх і палітычных правах замацаваны абавязак кожнай дзяржавы, што ўдзельнічае ў дадзеным Пакце, забяспечыць любой асобе, правы і свабоды якой парушаны, эфектыўны сродак прававой абароны, нават калі гэта парушэнне было здзейснена асобамі, якія дзейнічалі ў афіцыйнай якасці, а таксама развіваць магчымасці судовай абароны (падпункты «а» і «b»).

Зыходзячы з дадзеных палажэнняў Канстытуцыі і міжнародна-прававых актаў, Канстытуцыйны Суд звяртае ўвагу на тое, што пры прымяненні часткі другой артыкула 17 Закона, згодна з якой рашэнне аб адмове ў замене вайсковай службы на альтэрнатыўную службу грамадзянін мае права абскардзіць у абласную (Мінскую гарадскую) прызыўную камісію або ў суд, неабходна мець на ўвазе, што адмова абласной (Мінскай гарадской) прызыўной камісіі ў задавальненні скаргі не пазбаўляе грамадзяніна права на судовую абарону.

У адпаведнасці з артыкуламі 2 і 3 Грамадзянскага працэсуальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь судаводства па грамадзянскіх справах рэгулюецца Канстытуцыяй, дадзеным Кодэксам і іншымі заканадаўчымі актамі Рэспублікі Беларусь. Грамадзянскае працэсуальнае заканадаўства рэгулюе парадак разгляду і вырашэння судамі грамадзянскіх, сямейных, працоўных, іншых іскавых спраў, спраў, якія вынікаюць з адміністрацыйна-прававых адносін, спраў асобага вядзення, спраў прыказнага вядзення, а таксама іншых спраў і парадак выканаўчага вядзення.

У шэрагу рашэнняў Канстытуцыйнага Суда ўказвалася, што невыкананне канстытуцыйнага прынцыпу вяршэнства права і заснаванага на ім прынцыпу прававой пэўнасці пры рэгуляванні адносін, якія датычацца правоў і свабод грамадзян, гарантый іх рэалізацыі, можа пацягнуць неадназначнае разуменне нарматыўных прававых актаў або іх асобных норм, а таксама іх няправільнае прымяненне, што не садзейнічае забеспячэнню належнага ўзроўню канстытуцыйнай законнасці.

У сувязі з гэтым Канстытуцыйны Суд адзначае, што, нароўні з замацаваннем права грамадзяніна на абскарджанне, у тым ліку ў суд, рашэнні раённай (гарадской) прызыўной камісіі аб адмове ў замене воінскай службы на альтэрнатыўную, заканадаўцу неабходна вызначыць асаблівасці судовага парадку разгляду такіх скарг, абумоўленыя характарам праваадносін, якія рэгулююцца Законам.

5. Згодна з Канстытуцыяй грамадзянін адказны перад дзяржавай за няўхільнае выкананне абавязкаў, якія ўскладзены на яго Канстытуцыяй (частка другая артыкула 2); ніхто не можа быць прымушаны да выканання абавязкаў, якія не прадугледжаны Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь і яе законамі, ці да адмаўлення ад сваіх правоў (артыкул 58); агульнадзяржаўныя расходы ажыццяўляюцца за кошт рэспубліканскага бюджэту ў адпаведнасці з яго расходнай часткай (частка трэцяя артыкула 133).

На рэалізацыю дадзеных канстытуцыйных палажэнняў накіраваны шэраг норм Закона. У прыватнасці, Законам устанаўліваюцца тэрміны альтэрнатыўнай службы для грамадзян: якія не маюць вышэйшай адукацыі, – 36 месяцаў; якія маюць вышэйшую адукацыю, – 24 месяцы (артыкул 19); правы і абавязкі грамадзян, якія праходзяць альтэрнатыўную службу (артыкул 21); прадастаўленне ім за кошт сродкаў рэспубліканскага бюджэту штомесячнага грашовага ўтрымання (артыкул 24); меры спагнання, што прымяняюцца да грамадзян, якія праходзяць альтэрнатыўную службу, і парадак іх прымянення (артыкул 27).

Пры рэгламентацыі некаторых пытанняў, што датычацца альтэрнатыўнай службы, заканадаўцам улічваюцца палажэнні дзеючага заканадаўства, якое рэгулюе праходжанне вайсковай службы. Так, з пісьмовай заявай аб замене вайсковай службы на альтэрнатыўную грамадзянін звяртаецца ў раённую (гарадскую) прызыўную камісію па месцы жыхарства, якая прымае адпаведнае рашэнне; адной з прычын прыняцця рашэння аб адмове грамадзяніну ў задавальненні дадзенага хадайніцтва з’яўляецца яго няяўка без уважлівых прычын, указаных у частцы другой артыкула 10 Закона Рэспублікі Беларусь «О воинской обязанности и воинской службе», на пасяджэнне прызыўной камісіі; у месячны тэрмін з дня звальнення з альтэрнатыўнай службы грамадзянін абавязаны прыбыць у ваенны камісарыят і іншы орган, які ажыццяўляе вайсковы ўлік, для прыняцця на вайсковы ўлік; грамадзяне, звольненыя з альтэрнатыўнай службы, ваенным камісарам залічваюцца ў запас Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь і адносяцца да запасу ваеннаабавязаных другой катэгорыі (артыкулы 15, 16, частка першая артыкула 17, частка чацвёртая артыкула 21, частка першая артыкула 30 Закона).

Выкладзенае сведчыць аб накіраванасці заканадаўчага рэгулявання ў гэтай частцы на забеспячэнне агульных умоў праходжання грамадзянамі альтэрнатыўнай службы незалежна ад арганізацыі, вызначанай у якасці месца праходжання іх службы.

6. Адной з умоў праходжання грамадзянінам альтэрнатыўнай службы з’яўляецца прытрымліванне ім абмежаванняў, звязаных з праходжаннем такой службы. Да ліку такіх абмежаванняў у адпаведнасці з артыкулам 23 Закона адносіцца забарона прымаць удзел у забастоўках, займацца іншай аплачваемай дзейнасцю (работай), ажыццяўляць прадпрымальніцкую дзейнасць.

Канстытуцыйны Суд лічыць, што вышэйназваная ўмова праходжання альтэрнатыўнай службы не парушае замацаваныя ў артыкулах 36 і 41 Канстытуцыі правы грамадзян Рэспублікі Беларусь, у тым ліку права на свабоду аб’яднанняў, працу, абарону сваіх эканамічных і сацыяльных інтарэсаў, уключаючы права на забастоўку, паколькі грамадзянін добраахвотна рэалізуе прадугледжанае артыкулам 57 Канстытуцыі права на праходжанне альтэрнатыўнай службы замест праходжання вайсковай службы.

7. Артыкул 28 Закона, які замацоўвае, што грамадзяне, якія ўхіляюцца ад праходжання альтэрнатыўнай службы, нясуць адказнасць у адпаведнасці з заканадаўчымі актамі (частка першая), заснаваны на нормах часткі другой артыкула 2, часткі другой артыкула 57 і артыкула 58 Канстытуцыі.

Вызначэнне заканадаўцам у дадзеным артыкуле Закона правапарушэнняў, звязаных з ухіленнем грамадзяніна ад праходжання альтэрнатыўнай службы (частка другая), і прычын няяўкі грамадзяніна ва ўстаноўлены тэрмін да месца праходжання альтэрнатыўнай службы, якія з’яўляюцца ўважлівымі (частка трэцяя), а таксама рэгламентацыя парадку ўстанаўлення прычын няяўкі грамадзяніна (частка чацвёртая) сведчаць аб рэалізацыі канстытуцыйнага прынцыпу вяршэнства права (артыкул 7 Канстытуцыі), неабходным элементам якога выступае прынцып прававой пэўнасці, які прадугледжвае, што нормы законаў павінны быць несупярэчлівымі, лагічна ўзгодненымі, выкладзены дакладна і ясна з мэтай забеспячэння іх аднастайнага прымянення на практыцы.

Зыходзячы з выяўленага канстытуцыйна-прававога сэнсу норм Закона, Канстытуцыйны Суд лічыць, што па сваім змесце Закон накіраваны на заканадаўчае забеспячэнне рэалізацыі канстытуцыйнага права грамадзян Рэспублікі Беларусь на замену вайсковай службы альтэрнатыўнай службай у сувязі з немагчымасцю праходжання вайсковай службы па рэлігійных перакананнях.

Закон прыняты Палатай прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь у рамках кампетэнцыі ў адпаведнасці з пунктам 2 часткі першай артыкула 97 Канстытуцыі, адобраны Саветам Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь у адпаведнасці з пунктам 1 часткі першай артыкула 98 Канстытуцыі.

На падставе выкладзенага Канстытуцыйны Суд прыходзіць да вываду аб тым, што па змесце норм, форме акта і парадку прыняцця Закон адпавядае Канстытуцыі.

Кіруючыся часткамі першай, сёмай артыкула 116 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, часткай другой артыкула 24 Кодэкса Рэспублікі Беларусь аб судаўладкаванні і статусе суддзяў, артыкуламі 103–105 Закона Рэспублікі Беларусь «О конституционном судопроизводстве», Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь

ВЫРАШЫЎ:

1. Прызнаць Закон Рэспублікі Беларусь «Об альтернативной службе» адпаведным Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь.

2. Гэта рашэнне ўступае ў сілу з дня прыняцця.

3. Апублікаваць гэта рашэнне ў адпаведнасці з заканадаўчымі актамі.

Старшынствуючы –

намеснік Старшыні

Канстытуцыйнага Суда

Рэспублікі Беларусь                                                                                                     В.Г.Сяргеева